คำแนะนำ
อาการที่มารดาหลังคลอดควรมาพบแพทย์ หรือพยาบาลทันที หรือภายใน 12 ชั่วโมง
1. มีเลือดออกมาทางช่องคลอด (ใน 1 ชั่วโมง ชุ่มผ้าอนามัย 1 อัน และเลือดที่ออกมาเป็นก้อน
2. ปวดท้องมาก (ปวดจนบิด) โดยไม่สัมพันธ์กับอาหาร
3. มีไข้ หรือหนาวสั่น อุณหภูมิเกินกว่า 38 อาศาเซลเซียส
4. เจ็บปวด หรือแสบขัดเวลาถ่ายปัสสาวะ
5. มีน้ำหนอง หรือเลือดไหลจากแผลผีเย็บ หรือแผลผีเย็บบวมแดงมากขึ้น จนปวดถ่วงถึงทวารหนัก
6. ระดูขาวมีกลิ่นเหม็น
7. น้ำคาวปลามีกลิ่นเหม็น มีสีแดงตลอดภายใน 15 วัน หลังคลอด
8. ปวดศรีษะรุนแรง
9. มีก้อนที่เต้านม หรือเต้านมบวมแดง
 
น้ำคาวปลา
- ตามปกติจะมีประมาณ 2 สัปดาห์
- น้ำคาวปลาจะเปลี่ยนสีเป็นระยะ จากแดงจัดเป็นชมพู และน้ำตาลดำ ภายใน 10 วันหลังคลอด ต่อ จากนั้น
 จะเป็นสีขาวออกเหลือง ๆ ในสัปดาห์ที่ 3 และ 4หลังคลอด
- ห้ามใช้ผ้าอนามัยแบบสอดในช่องคลอด ระหว่าง 2 - 4 สัปดาห์หลังคลอด
- ประมาณ 4 - 8 สัปดาห์หลังคลอด จะมีประจำเดือนมาครั้งแรก บางรายจะมีน้อยกว่าปกติ เพราะรังไข่ ยังปรับตัวไม่ดี
- ในรายให้นมบุตร มารดาจะไม่มีประจำเดือนนาน 6 - 8 เดือนหลังคลอด (ต้องให้นมบุตรสม่ำเสมอ) ทำให้
 มารดามีบุตรยากขณะนั้น (แต่ไม่ได้หมายความว่าเป็นการคุมกำเนิด)
 
การดูแลแผลผีเย็บ
- มารดาจะรู้สึกเจ็บปวดผีเย็บประมาณ 2 - 3 สัปดาห์หลังคลอด (แผลปกติจะหายใน 7 วันหลังคลอด และ
 ไหมที่เย็บจะละลายเอง)
- ทำความสะอาดด้วยสบู่หรือใช้น้ำยาฆ่าเชื้ออย่างอ่อน ๆ กับน้ำประปา จากด้านหน้าไปด้านหลัง ไม่ย้อนจากก้นมาด้านหน้า
เพราะจะนำเชื้อโรคจากทวารหนักมาสู่แผลและช่องคลอด
- ถ้ามีอาการเจ็บปวดหรืออักเสบมาก อาจแช่ด้วยน้ำอุ่นผสมน้ำยาฆ่าเชื้อ ส่วนผสมโ่ดยประมาณ น้ำยา 1 ช้อนโต๊ะ (15 cc)
กับน้ำอุ่น 1 ลิตรหรือด่างทับทิม(ละลายน้ำจนเป็นสีชมพูอ่อน) แช่นานประมาณ 10 - 15 นาที เพื่อให้รู้สึกสบายขึ้นและทำให้
การไหลเวียน ของเลือดดีขึ้น แผลจะหายเร็ว
 
การปฏิบัติตัวของมารดาที่เป็นริดสีดวง
- ทำความสะอาดบริเวณอวัยวะสืบพันธุ์และทวารหนัก
- อาจประคบด้วยถุงน้ำแข็ง เพื่อลดความเจ็บปวด
- ป้องกันไม่ให้ท้องผูก โดยดื่มน้ำ และรับประทานผัก และผลไม้มาก ๆ หรือาจใช้เส้นใยอาหารเสริมจากธรรมชาติ
ในโอกาสที่ต้องเดินทาง เพื่อความสะดวกและสะอาดปลอดภัย
- ถ้าปวดมากอาจใช้ครีม หรือยาเหน็บ ตามแพทย์สั่ง
 
การปฏิบัติตัวของมารดาขณะท้องผูก
-อาจใช้ยาถ่ายตามแพทย์สั่ง (ควรงดให้นมบุตรระหว่างใช้ยาทุกชนิด) หรืออาจให้ดื่มน้ำ รับประทานผักและผลไม้มาก ๆ
อาการปวดมดลูก
- การปวดมดลูก เป็นเรื่องปกติธรรมดาสำหรับมารดาหลังคลอดใน 1 - 2 วันแรกหลังคลอด ถ้าปวดมดลูกมากทนไม่ไหว
ให้รับประทานยาแก้ปวดได้(มารดาท้องหลัง ๆ จะมีอาการปวดมดลูก บ่อยกว่ามารดาท้องแรก)
 
การมีเพศสัมพันธ์
จะมีเพศสัมพันธ์ได้ต่อเมื่อ 4 สัปดาห์หลังคลอด (หลังจากได้รับการตรวจหลังคลอด) เพราะปากมดลูกยังไม่ปิด จะมีอาการติดเชื้อได้ง่าย
 
การคุมกำเนิด
การคุมกำเนิดมีหลายวิธี เช่น ยาเม็ด ยาฉีด ห่วงอนามัย ถุงยางอนามัย ยาฝังใต้ผิวหนัง การทำหมันหญิงและ ชาย
คู่สามีภรรยาควรจะได้ปรึกษากันว่า ต้องการจะมีบุตรอีกเมื่อไร แล้วจึงปรีกษาแพทย์หรือพยาบาลที่ทำหน้าที่นี้ เพราะยาคุมกำเนิด
จะไม่ใช้กับสตรีที่มีการอักเสบของช่องคลอด และโพรงมดลูก ถ้าสามีทำหมันต้องใช้วิธีคุมกำเนิดอย่างอื่นหลังทำมัน 3 เดือน
หรือใน 15 วันที่มีเพศสัมพันธุ์หลังทำหมัน
 
การทำความสะอาดร่างกาย
ควรอาบน้ำชนิดฝักบัว หรือตักอาบ ไม่ควรอาบน้ำแบบแช่ (ไม่ว่าจะในอ่างน้ำสมัยใหม่ หรือแม่น้ำลำคลอง)
จนกว่าจะได้รับการตรวจหลังคลอดแล้ว
ในรายมารดาผ่าท้องคลอด ควรใช้วิธีเช็ดตัว จนกว่าจะตัดไหมและสังเกตว่าแผลแห้งดี ในเวลากลางวันควร
 ใช้ผ้ารัดท้องไว้ขณะเดินแผลจะได้ไม่เคลื่อนไหวเพื่อลดอาการเจ็บแผล(เพราะขณะนี้หน้าท้องยังหย่อนมาก) ส่วนเวลา นอนไม่ต้องใช้ผ้ารัดท้อง
 
การพักผ่อน
มารดาควรพักผ่อนอย่างน้อยวันละ 6 - 8 ชั่วโมง ในเวลากลางคืน ส่วนเวลากลางวันควรได้หลับพักผ่อน
 บ้างขณะทารกหลับ ถ้าไม่หาโอกาสพักผ่อน มารดาจะอ่อนเพลียมากขึ้น
 
กิจกรรม
ไม่ควรยกของที่มีน้ำหนักเกิดกว่าน้ำหนักทารก ในระยะ 2 สัปดาห์แรกหลังคลอด ไม่ควรขึ้นลงบันไดบ่อย ๆ
หรือขับรถโดยไม่จำเป็น
การออกกำลังกายจะทำได้บ้างในบางท่าที่ไม่หนักมาก คือควรมีข้อจำกัดจนกว่าจะได้รับการตรวจหลังคลอด
 จากแพทย์ เมื่อครบ 4 สัปดาห์หลังคลอด
ถ้าจะให้ได้ผลดี ควรออกกำลังกายอย่างน้อยวันละ 2 ครั้ง จะทำให้น้ำคาวปลาออกดี และมดลูกเข้าอู่เร็ว
 
อาหาร
มารดาบางรายอาจยังไม่นึกอยากรับประทานอาหาร จึงควรได้รับวิตามินเสริมต่อไป จนกว่าจะได้ตรวจหลัง
 คลอด
มารดาหลังคลอดควรได้รับอาหารครบหมู่ เพื่อฟื้นฟูสุขภาพตนเองและเพื่อทารก (ในรายที่ให้นมบุตร)
 
วิธีการนำเต้านมมารดาเข้าปากทารก
1. ประคองศีรษะทารกเข้าใกล้เต้านม มารดาช้อนเต้านมรอไว้
2. มารดาประคองเต้านมให้หัวนมเตะริมฝีปากล่างของทารกเพื่อกระตุ้มให้ทารกคาบหัวนม
3. มารดาช้อนเต้านมให้หัวนมเข้าปากทารก
4. มารดาประคองศีรษะทารกเข้าหาเต้านม
 
การปฏิบัติตนระหว่างให้นมบุตร
- ควรสวมยกทรงไว้เสมอ (เพื่อลดความเจ็บปวด และการหย่อนยาน)
- ถ้าเจ็บปวดเต้านมใน 2 - 3 วันหลังคลอด (มารดาท้องแรก) เป็นการคั่งของเลือดและน้ำเหลือง ให้ ประคบด้วยความเย็น
สลับความรัอนเพื่อลดความเจ็บปวด และกระตุ้นให้น้ำนมไหล ด้วยการให้ทารกดูด นมเร็วที่สุด (ทันทีหลัง หลอด) และดูดบ่อย ๆ
- ไม่ควรฟอกสบู่บริเวณเต้านมระหว่างเวลาให้นมทารก (ควรฟอกเฉพาะเช้าและเย็นเท่านั้น และล้างสบู่ ออกให้หมด)
- เวลาให้นมทารก มารดาควรให้ทารกคาบหัวนมไปจนถึงบริเวณบริเวณลานหัวนม เพื่อกระตุ้นให้เกิดการหลั่งน้ำนม
และเพื่อป้องกันหัวนมแตก นอกจากนั้นยังมีผลให้มดลูกเข้าอู่เร็ว และไม่ทำให้ทารกดูดลม เข้าทางมุมปากเพื่อป้องกันทารกท้องอืด
- ถ้ามีปัญหาหัวนมเจ็บ หรือแตก ควรใช้ครีมทาตามแพทย์สั่งและงดให้นมข้างนั้นจนกว่าจะหาย ระหว่าง งดให้นม
ควรบีบน้ำนมทิ้ง เพื่อกระตุ้นให้เกิดการไหลเวียนของน้ำนม เมื่อหายแล้วจะได้มีน้ำนมให้ทารก ตามปกติ
- ล้างมือและเช็ดหัวนมให้สะอาดทุกครั้งก่อนและหลังให้นม เพื่อทำความสะอาดและเปิดช่องทางให้น้ำนมไหล
หลังให้นมทุกครั้งควรอุ้มลูกพาดบ่าเพื่อให้เรอ
- มารดาที่ให้นมทารกควรระมัดระวังเรื่องการรับประทานยา เมื่อเจ็บป่วยควรปรึกษาแพทย์เพราะยาหลาย ชนิด
จะมีผลผ่านทาน้ำนมมารดาถึงทารกได้เช่น ยาดองเหล้า ยาจีน ยานอนหลับ ยาปฏิชีวนะ (ยาแก้ อักเสบ) ต่าง ๆ ฯลฯ
- นอกจากยาแล้ว อาหารผักผลไม้บางอย่าง เช่น หัวหอม กะหล่ำปลี ฝรั่ง อาจทำให้ท้องอืด กลิ่นและ รส
 ของน้ำนมเปลี่ยนไป ทำให้ทารกปฏิเสธน้ำนมมารดาอาหารหมักดองหรือมีสรจัดทำให้มารดาท้องเสีย
 
การบริบาลทารก การรักษาความสะอาด
- ผิวหนังบริเวณศีรษะและร่างกายโดยเฉพาะตามข้อพับของเด็กแรกคลอด จะพบว่ามีไขมันเกาะอยู่ ควร ใช้
 สำลีสะอาดชุบน้ำมันมะกอกเช็ดเบา ๆไขมันจะค่อย ๆ ออกไปวันละน้อย จึงค่อยเช็ดตัวหรือสระผม อาบน้ำให้ทารก
(ให้อาบน้ำแบบแช่ได้ เมื่อสายสะดือหลุดแล้ว ซึ่งปกติสายสะดือจะหลุดประมาณ 7 วัน หลังคลอด)
วิธีจับทารก อาบน้ำมารดาควรใช้มือข้างใดข้างหนึ่งจับให้แน่นบริเวณใต้รักแร้ ทารก อ้อมไปถึงต้นแขน
เพื่อไม่ให้ทารกหลุดจากมือมารดา
- การดูแลสายสะดือทารก ควรทำความสะอาดโดยใช้สำลีพันปลายไม้หรือ Qtip ชุบแอลกอฮอล์ 70% เช็ดจากโคนสะดือ
(บริเวณที่สะดือติดกับผิวหนังหน้าท้อง) มารดาควรล้างมือให้สะอาด แล้วจับเชือดที่ ผูกสายสะดือ เอียงไปทีละข้าง เพื่อเช็ดโคนสะดือมายังปลายสะดือ (จะเช็ดสะดือหลังเช็ดตัวทาแป้งหรือ ครีมแล้ว)    ห้ามใช้แป้งโรยบนสะดือ เพราะจะเกิดการติดเชื้อจากความไม่สะอาดของแป้ง ถ้าทาครีมแล้ว ไม่ควรทาแป้งทับ
- มารดาควรสระผมให้ทารกได้วันละ 1 ครั้ง ก่อนสระควรใช้สำลีสะอาดชุบน้ำมันมะกอกเช็ดไขที่บริเวณ
 ศีรษะ และด้านหลังใบหู เพื่อป้องกันการเป็นแผลที่เกิดจากการหมักหมมของไขมันเด็กโบราณเรียก “แผลชันนะตุ”
“ในรายที่เชือกผูกสายสะดือหลุดและมีเลือดไหลออกมาทางปลายสะดือ มารดาควรใช้เศษผ้าสะอาด
 (ห้ามให้เชือก หรือด้ายพลาสติกที่มีความคม) ผูกสายสะดือเหนือบริเวณที่เคยผูก หรือบริเวณที่เคยผูก เพื่อให้เลือดหยุดและพามาโรงพยาบาล หรือสถานีอนามัยใกล้บ้าน"
การให้ภูมิคุ้มกันโรค
มารดาควรพาทารกมาตรวจร่างกายและเริ่มให้ภูมิคุ้มกันโรค (โรคคอตีบ ไอกรน บาดทะยัก โปลิโอ) เมื่อ ครบ 2 เดือน
เพื่อให้แพทย์ได้ตรวจความเจริญเติบโตหรือความผิดปกติของทารก และวางแผนให้ภูมิคุ้มกันโรค ซึ่งจะต้องให้หลายครั้ง
ตามกำหนดที่แพทย์วางแผนไว้ จึงจะได้ผลและมีความจำเป็นมากแก่ทารก (อาจพาทารกมาที่ โรงพยาบาล หรือ
ศูนย์อนามัยใกล้บ้านท่าน) เมื่อถึงกำหนดนัดถ้าทารกช่วยมีไข้ น้ำมูกไหล ต้องพาไปพบแพทย์เพื่อ รับการรักษาให้หาย จึงนำมาให้ภูมิคุ้มกันได้
 
อาการผิดปกติที่ต้องรับนำทารกส่งโรงพยาบาล
1. ทารกมีไข้สูงเกิน 38.4 อาศาเซลเซียส ระหว่างเดินทางมาพบแพทย์มารดาควรเช็ดตัวให้ด้วยน้ำธรรมดา
 โดยเฉพาะบริเวณศรีษะควรวางกระเป๋าน้ำแข็งซึ่งอาจใช้ถุงพลาสติกเล็ก ๆ ใส่น้ำแข็งแล้วห่อผ้างวางที่ศรีษะเด็ก เพื่อป้องกันการชัก ถ้าทารกมีอุณหภูมิต่ำกว่า 36.1 อาศาเซลเซียส ควรให้ความอบอุ่นแล้วรับนำส่งแพทย์
2. ทารกมีอาเจียนพุ่งมากกว่า 1 ครั้ง มารดาต้องแยกให้ออกระหว่างอาเจียนกันสำรอก
การสำรอก จะเกิดเมื่อทารกได้รับน้ำนมหรือน้ำมากเกินความต้องการหรือเมื่อเปลี่ยนท่าของทารกเร็ว ๆ
หลังให้นมสิ่งที่ขับออกมา จะมีจำนวนน้อย
อาเจียน จะเกิดได้ตั้งแต่ทารกเริ่มได้น้ำนมหรือน้ำ และมีจำนวนมากว่าสำรอก ซึ่งมักจะมีอาการอื่นร่วมด้วย เช่น ร้องกวนหรือผิดปกติ
ถ้าทารกอาเจียน ให้จับทารกนอนราบแล้วหันศรีษะไปข้างใดข้างหนึ่ง เพื่อป้องกันการสำลักอาเจียน
3. ทารกปฏิเสธการให้นมติด ๆ กันเกินกว่า 2 ครั้ง
4. ทารกง่วงซึมไม่เคลื่อนไหวแม้กระตุ้น
5. ทารกหน้าเขียวขณะให้นม ควรงดให้นม
6. ทารกไม่หายใจเกิด 15 วินาที
 
การทำความสะอาดผ้าอ้อม
เพื่อป้องกันความสกปรกและกลิ่นอับเมื่อถอดออกจากตัวทารกปฏิบัติดังนี้
1. ผ้าอ้อมเปื้อนอุจจาระ ควรใช้น้ำธรรมดาลาดผ้าอ้อม เพื่อให้เศษอุจจาระหลุดออก แล้วแช่ไว้ในน้ำธรรมดา
ผสมยาฆ่าเชื้อโรคก่อนนำไปซัก
2. ผ้าอ้อมเปื้อนปัสสาวะ ควรขยำในน้ำธรรมดา 1 ครั้ง แล้วแช่ไว้ในน้ำธรรมดาที่ผสมยาฆ่าเชื้อโรคก่อนนำไปซัก
จะทำให้ผ้าอ้อมมีกลิ่นสะอาด มั่นใจในความสะอาดหลังซัก
 
การสังเกตอุจจาระ ปัสสาวะ
- ใน 2 - 3 วันแรกหลังคลอด อุจจาระจะเป็นสีเทาดำตามปกติ (เรียกว่า ขี้เทา)
- ทารกที่ได้รับนมมารดา อุจจาระจะเหลวและมักจะถ่ายเสมอหลังให้นม
- ทารกที่ได้รับนมผสม อุจจาระจะแข็งและมีกากมากว่าทารกที่ได้รับนมแม่
- ถ้าทารกถ่ายอุจจาระเหลว 6 - 10 ครั้งต่อ 1 วัน ถือว่าผิดปกติ
- ทารกปกติควรปัสสาวะ 6 - 10 ครั้งต่อ 1 วัน ถ้าต่ำกว่าควรให้น้ำมาก ๆ
 
การนอน
2 - 3 วันหลังคลอด ทารกจะหลับนานและตื่นเฉพาะเวลากินนม (ทารกปกติจะหลับ 12 - 16 ชั่วโมงต่อ 1 วัน)
หลังจาก 3 วัน ทารกจะมีการเคลื่อนไหวมากขึ้น
 
การร้อง
การร้องของทารกแต่ละคนจะไม่เหมือนกัน ส่วนมากจะร้องเมื่อมีความต้องการ เช่น ต้องการนม ต้องการ ความอบอุ่น
 
การมาตรวจหลังคลอด
มารดา 4 สัปดาห์หลังคลอดจะมาตรวจเพื่อว่าร่างกายกลับคืนสภาพเดิมก่อนมีครรภ์ ตรวจมะเร็งและแนะนำ
 เรื่องการคุมกำเนิดทารก 8 สัปดาห์หลังคลอด เพื่อดูความเจริญเติบโตและความผิดปกติพร่องทั้งให้ภูมิคุ้มกันโรค